Tradycyjna ceramika budowlana we współczesnym wydaniu

O realiach funkcjonowania małych producentów tradycyjnej ceramiki budowlanej na rynku zdominowanym przez wielkie firmy z zachodnim rodowodem, a także o nowym obliczu ceramiki tradycyjnej i jej walorach użytkowych z Andrzejem Rejem, Prezesem Krajowego Zrzeszenia Producentów Materiałów Budowlanych CERBUD w imieniu portalu budujwlublinie.pl rozmawia Elżbieta Amborska.

Elżbieta Amborska: Krajowe Zrzeszenie Producentów Materiałów Budowlanych CERBUD powstało 20 lat temu. To jedna z nielicznych inicjatyw integrowania producentów na rynku materiałów budowlanych, która zakończyła się sukcesem. Czy trudno było przekonać firmy na co dzień konkurujące ze sobą do współpracy w takiej formie?

Andrzej Rej: Krajowe Zrzeszenie Producentów Materiałów Budowanych CERBUD z siedzibą w Zaklikowie jako ogólnopolska organizacja zrzeszająca małych producentów tradycyjnej ceramiki budowlanej powstało z inicjatywy środowiska. To sami producenci czuli potrzebę stworzenia organizacji, która skutecznie zawalczyłaby o sprawy dla nich ważne. Wtedy, na przełomie XX i XXI w., głównym motywem dążenia do integracji działań były niesprawiedliwe przepisy ustawy o podatkach i opłatach lokalnych. Dla cegielni zaczęły one stanowić przysłowiową „kulę u nogi”. Jednak mimo przekonania wśród przedstawicieli branży co do konieczności zmian, przekonanie poszczególnych przedsiębiorców na co dzień konkurujących ze sobą, że odniosą korzyści z powołania Zrzeszenia nie było łatwe. Udało się to dzięki postawie zdeterminowanych właścicieli zakładów o szerokich horyzontach myślowych, których działania wspierał ambitny społecznik [którym był i jest obecny Prezes Zrzeszenia – przyp. red.].

EA: Jaki był efekt ich działań?

AR: W przeciągu 1,5 roku Zrzeszenie doprowadziło do oczekiwanych przez branżę zmian we wspomnianej ustawie. Przy okazji okazało się, że była to kwestia ważna nie tylko dla producentów ceramiki budowlanej. Ten sukces przekonał wielu przedstawicieli naszego środowiska do idei Zrzeszenia jako wspólnej organizacji. Wielu zachęcił też do zostania jego członkiem. Nie ma co ukrywać, że w wielu przypadkach motywacją była chęć uzyskania konkretnej pomocy w indywidualnych sprawach. Nie zawsze okazywało się to możliwe. Jednak dwie dekady działalności Zrzeszenia dowiodły, że jego powołanie było słuszną decyzją. Poza pierwszym dużym sukcesem – zmianą przepisów podatkowych – przyszło wiele następnych oczekiwanych przez branżę lub takich, które były konieczne z punktu widzenia właścicieli cegielni. Także tych, którzy nigdy nie zostali członkami organizacji.

EA: Mimo Waszych wysiłków liczba cegielni w Polsce znacznie zmalała...

AR: Niestety, mimo naszych starań minione dwie dekady nie były okresem sprzyjającym rozwojowi tradycyjnej czerwonej ceramiki budowlanej. Z mapy kraju zniknęło bezpowrotnie ponad 60% cegielni, co przekłada się na ponad 200 zakładów zatrudniających co najmniej 5000 osób. W 2021 r. w całym kraju wyroby produkowało jedynie około 50 cegielni spośród wszystkich jeszcze istniejących. Powody likwidacji są wielorakie, ale główny powód jest jeden – brak potencjału ekonomicznego do skutecznego rywalizowania o rynek z producentami nowych rozwiązań. Często są one od tradycyjnych gorsze, ale dla inwestora jednostkowo tańsze. Postrzegane są też jako „na czasie”. I – co także nie jest bez znaczenia – po nowe rozwiązania chętniej sięgają wykonawcy robót budowlanych. Na decyzję o wyborze konkretnego rozwiązania mają oni większy wpływ niż inwestorzy. To tendencja, którą obserwujemy od kilku ostatnich lat.

EA: Skoro mowa o tym, co się dzieje teraz, zapytam o coś, co może nie dla wszystkich jest oczywiste. W jakim stopniu tradycyjna ceramika budowlana, którą produkują cegielnie, spełnia aktualne wymagania techniczne? Pytam przede wszystkim w kontekście ścian wewnętrznych i zewnętrznych.

AR: Wszystkie standardowe wyroby ceramiki budowlanej oferowane na rynku objęte są normami wyrobów i w związku z tym muszą spełniać określone wymagania techniczne. Dotyczy to zarówno cegieł budowlanych, jak i pustaków ściennych, stropowych, wentylacyjnych, a nawet rurek drenarskich ceramicznych. Poza tym każdy producent wyrobów budowlanych – niezależnie czy jest dużym podmiotem, czy małą cegielnią – musi spełniać określone wymagania związane z kontrolowaniem procesu produkcji oraz dbaniem o jakość wytwarzanych wyrobów. Nawet mała cegielnia prowadzi zatem nadzór i kontrolę produkcji, posiada w tym zakresie opracowane procedury, wykonuje okresowe badania deklarowanych parametrów wyrobów. Podlega także kontrolom ze strony instytucji i organów sprawujących nadzór nad rynkiem budowlanym oraz nad wyrobami na nim oferowanymi. Pod tym względem nie ma więc dzisiaj znaczenia, czy konsument kupuje i stosuje do budowy domu wyrób z dużej fabryki, czy z małej cegielni.

EA: Warto w tym momencie wspomnieć, że cegielnie należące do Zrzeszenia oferują nie tylko tradycyjną cegłę pełną, ale także szereg innych produktów, takich jak choćby okładziny elewacyjne i ścienne czy pustaki ścienne i stropowe.

AR: To prawda, że małe cegielnie są obecnie wszechstronne i w znakomitej większości produkują szeroką gamę wyrobów. To już nie tylko cegły budowlane, z którymi powszechnie kojarzy się cegielnie, a które to cegły stają się powoli wyrobami „jedynie” uzupełniającymi oferowany asortyment.

Małe cegielnie często produkują także pustaki ścienne szczelinowe, pustaki stropowe czy pustaki wentylacyjne. W ofercie wielu z nich są coraz modniejsze płytki ceramiczne do elewacji wytwarzane najczęściej poprzez odcinanie lica z cegieł ceramicznych, wszelkiego rodzaju kształtki ceramiczne, a także płytki ceramiczne posadzkowe. Oferta małych cegielni to również wyroby szkliwione i angobowane oraz dachówki ceramiczne, choć w tym ostatnim przypadku jest to asortyment, który produkują tylko najlepsi z małych producentów.

Szeroką gamę wyrobów wypalanych z glin ceramicznych coraz częściej zaczynają uzupełniać w ofercie małych cegielni wyroby do budownictwa naturalnego. Wysuszone cegły z surowej gliny (tzw. Adobe), płyty gliniane stanowiące doskonały i ekologiczny zamiennik dla płyt R-G, w pełni ekologiczne i posiadające doskonałe właściwości tynki gliniane z glin naturalnych.

EA: Jak zatem zdefiniować ceramikę budowlaną wytwarzaną w systemie przez niektórych nazywanym rzemieślniczym?

AR: To co musimy wyraźnie podkreślić to fakt, że dzisiejsza mała ceramika budowlana z całą pewnością nie stanowi produkcji rzemieślniczej. Procesy produkcji we współczesnych cegielniach są mocno zmechanizowane. Biorąc to pod uwagę oraz znaczny zakres wytwarzanych wyrobów i skalę produkcji (kilka tysięcy ton wyrobów rocznie!) nie można ich określać mianem wytwórców rzemieślniczych. Są to w pełni przemysłowe zakłady i przemysłowi wytwórcy ceramiki budowlanej. Nasze Zrzeszenie też nie jest izbą rzemieślniczą ani cechem rzemiosła, a stowarzyszeniem przedsiębiorców, producentów ceramiki budowlanej. Dzisiaj mała ceramika budowlana to dobrze zorganizowany, sprawy, wszechstronny przemysł, działający na lokalnych rynkach. Przemysł, który dzięki swojej elastyczności sprawnie reaguje na potrzeby klienta i sprawnie zaopatruje zarówno lokalny, jak i globalny rynek.

Największa różnica pomiędzy małymi cegielniami, a dużymi zakładami ceramicznymi tkwi właśnie w elastyczności, lokalnym rodowodzie i pochodzeniu oraz wielopokoleniowych tradycjach. To sprawia, że w tych małych cegielniach rozumie się więcej, niż tylko czysty zysk.

EA: Transformacja gospodarcza Polski pod koniec ubiegłego wieku przyniosła ze sobą jednak nie tylko, że tak powiem, kulturę pogoni za zyskiem. Jak zmieniła się technologia wytwarzania tradycyjnej ceramiki budowlanej w zderzeniu z realiami wolnego rynku i napływem nowoczesnych technologii budowy domu?

AR: Zmiany dotyczyły przede wszystkim modernizacji procesów przerobu surowców oraz wytwarzania produktów i ich suszenia. Cel był oczywisty: poprawić jakość produkowanych wyrobów oraz zwiększyć wydajność zakładów. Poza nielicznymi wyjątkami żadna z małych cegielni nie pozwoliła sobie jednak na modernizację, która umożliwiłaby jej zajęcie miejsca w jednym rzędzie z krajowymi producentami ceramiki budowlanej chociażby średniej wielkości. Powodem tego był niestety brak potencjału ekonomicznego do zrealizowania inwestycji idącej w miliony złotych.

Mimo tych oczywistych ograniczeń, śmiało mogę stwierdzić, że działania modernizacyjne, jakie w małych zakładach ceramicznych były realizowane w latach 1990-2005 w pełni pozwoliły na wytwarzanie jakościowych i – co najważniejsze – całkowicie użytkowych wyrobów ceramicznych. Każdy konsument jest w stanie wybudować z nich bezpieczny, zdrowy, ciepły i przyjazny w wieloletnim użytkowaniu dom.

EA: Czym ceramika tradycyjna powstająca w cegielniach różni się od ceramiki budowlanej produkowanej w wielkich zakładach? Co jest jej największą zaletą?

AR: Wyjątkowe cechy tworzywa ceramicznego to zdolność do dyfuzji pary wodnej, która pozwala utrzymać odpowiednią wilgotność i regulować cyrkulację powietrza w zabudowanych wnętrzach. Ceramika budowlana spełnia zarówno warunki inwestycyjne, jak i środowiskowe oraz technologiczne i ekonomiczne. Inwestycyjne – bo jest trwała, wykonana z tworzywa nie zagrażającego zdrowiu człowieka. Środowiskowe – bo jest materiałem wytworzonym z naturalnych minerałów podlegających recyclingowi. Technologiczne – bo nie wywiera negatywnego wpływu na środowisko. Ekonomiczne – bo gwarantuje niskie „globalne” koszty eksploatacyjne.

Własności użytkowe ceramiki to: wysoka izolacyjność termiczna, lekkość, akumulacyjność cieplna, paroprzepuszczalność, wysoka izolacyjność akustyczna, parochłonność, wytrzymałość, wiatroszczelność, niepalność i odporność ogniowa, łatwość i szybkość budowania.

Wyroby ceramiczne gwarantują mocną konstrukcję, to znaczy że ściany, stropy i inne elementy budowlane posiadają zdolność przeniesienia wszystkich obciążeń i oddziaływań, jakie mogą występować w czasie użytkowania. Wytrzymałość na ściskanie większości wyrobów ceramicznych jest bardzo wysoka i wynosi od 15 do 30 MPa, a w przypadku wyrobów klinkierowych od 35 do 60 MPa. Wyroby ceramiczne z czasem zwiększają swoją wytrzymałość mechaniczną na ściskanie, co jest charakterystyczne wyłącznie dla tego rodzaju materiału budowlanego.

Na podstawie badań laboratoryjnych wykazano, że wchłanianie wody przez wyroby ceramiczne nieklinkierowe wynosi od 8 do 15%. Dla porównania, absorpcja wody w wyrobach typu gazowo-krzemianowych sięga nawet 25%. Oznacza to, że ceramika posiada zdolność do odparowania nadmiaru wody przenikającej do niej z wnętrz pomieszczeń użytkowych lub z innych źródeł. Zmniejsza się zatem ryzyko zawilgocenia wskutek kondensacji pary wodnej wewnątrz murów, a mury zawilgocone szybko się osuszają. Tylko wyroby ceramiczne akumulują ciepło w budynku. Przewodność cieplna pustaków ceramicznych λ wynosi od 0,17 do 0,28 W/mK. A to z kolei oznacza, że zimą budynek będzie oddawał bardzo mało ciepła na zewnątrz, a latem będzie utrzymywał optymalną temperaturę wewnątrz. Dom wykonany z pustaków ceramicznych może być zatem nawet dwa razy (2x) cieplejszy od wykonanego z innych materiałów.

EA: Zaostrzenie wymagań wobec ścian zewnętrznych, czyli mniejsze wymagania termoizolacyjne wobec warstwy muru, a większe w zakresie wytrzymałości i izolacyjności akustycznej, może sprzyjać powrotowi do budowy domu z cegły tradycyjnej? Czy takim czynnikiem sprzyjającym może być też obecny kryzys energetyczny?

AR: Trudno to ocenić. Niestety wśród osób podejmujących się realizowania inwestycji budowlanych już od wielu lat obserwujemy zjawisko polegające na bardzo niskim stopniu posiadania niezbędnej wiedzy. Dotyczy to zarówno podstawowej wiedzy inwestorskiej, jak i zasadniczej wiedzy ekonomicznej. Decyzje w ramach procesu inwestycyjnego nazbyt często podejmowane są impulsywnie, pod wpływem partykularnego doradztwa poszczególnych uczestników tegoż procesu. Ostateczne wybory inwestorów często też nie uwzględniają perspektywicznych konsekwencji przyjętych rozwiązań.

Jest to złe i nader często zgubne dla późniejszych użytkowników obiektów budowlanych. Musimy pamiętać, że człowiek, około 80% życia spędza w pomieszczeniach zamkniętych: w domu, biurze, w miejscach rozrywki i rekreacji. Dlatego konieczność tworzenia trwałych obiektów budowlanych, z naturalnych materiałów, które nie wywierają negatywnego wpływu na środowisko naszego głównego bytowania, a przy okazji gwarantujących niskie koszty inwestycyjne i eksploatacyjne jest kluczowa. Ceramika budowlana z wypalanej gliny – i to jest niezaprzeczalne oraz potwierdzone wiekami doświadczeń, jak i stosunkowo najnowszymi ocenami – jest trwała, ciepła, ekologiczna i zapewnia zdrowe oraz przyjazne warunki zamieszkiwania w wybudowanych z niej obiektach.

EA: Gdzie najczęściej stosowana jest obecnie ceramika budowlana?

AR: Nie ma jednego dominującego obszaru zastosowania ceramiki produkowanej przez małych producentów. Oczywiście elewacje budynków jest to znany i dość spory obszar zastosowania cegieł ceramicznych oraz płytek ceramicznych elewacyjnych. Wszak od wieków cegła kojarzy się każdemu z murami i nie da się ukryć, że w takim zastosowaniu prezentuje się gustownie i dodaje szyku oraz prestiżu budynkowi. W ostatnich kilku latach widać zwiększające się zainteresowanie zastosowaniem cegły na elewacjach w inwestycjach deweloperskich oraz w projektach instytucjonalnych. Ludzie dzisiaj płacą coraz większe pieniądze za mieszkania i zaczynają coraz bardziej zwracać uwagę na otoczenie, w jakim będą mieszkali, na materiały, jakie zostały zastosowane do budowy ich domu czy też mieszkania. To jest bardzo interesująca oznaka i miejmy nadzieję, że będzie to nasilający się oraz stały trend.

Coraz częściej producenci obserwują także zainteresowanie zastosowaniem cegieł i pozostałych materiałów ceramicznych, głównie płytek, w aranżacjach wnętrz. Nic poza drewnem tak doskonale nie sprawdza się we wnętrzu jak cegła ceramiczna. Cieszy, że coraz więcej osób zaczyna dostrzegać różnicę pomiędzy prawdziwą ceramiczną cegłą lub płytką ceramiczną wykonaną z cegły, a wyrobami je imitującymi.

Kolejny obszar to oczywiście szeroko rozumiana mała architektura. Są to ogrodzenia wykonane z cegieł ceramicznych lub klinkierowych, mała architektura w postaci przepierzeń na terenie posesji, rabatek ogrodowych, grilli, elementów altan, miejsc wypoczynku, pergol. Cegły odpowiednio mocno wypalone, a także odpowiednio wykonane płytki posadzkowe ceramiczne stosuje się do wykonywania pieszych traktów i ciągów komunikacyjnych na terenie posesji oraz tarasów.

Nie sposób nie wspomnieć o renowacji obiektów zabytkowych jako jednym z istotniejszych obszarów zastosowania tradycyjnej ceramiki budowlanej. Począwszy od ogromnych cegieł gotycki, po niewielkie kształtki ceramiczne co roku wytwarzane przez kilku do kilkunastu producentów wyroby stosowane są przy renowacji kilkudziesięciu zabytkowych obiektów. Jest to ogromny wkład branży małych producentów ceramiki budowlanej w dziedzictwo kulturowe wielu krajów.

EA: Dużą grupę realizacji z cegły stanowią wspomniane aranżacje ogrodowe. Czy wszystkie cegielnie mają porównywalny asortyment, wystarczający do budowy takich obiektów? Czy oprócz typowych wymiarów cegieł dostępne są też kształtki, które ułatwiają bardziej estetyczne wykończenie takich aranżacji?

AR: Niestety nie każda cegielnia oferuje kompleksową gamę wyrobów. Produkcja wyrobów nietypowych, kształtek, niestandardowych cegieł z przyczyn technologicznych jest trudniejsza w zakładach o pełnej mechanizacji procesu produkcyjnego. Dlatego też najbardziej kompleksową ofertę w tym zakresie mają przede wszystkim cegielnie wytwarzające swoje wyroby w sposób najbardziej tradycyjny – tj. ręcznie z wykorzystaniem drewnianych form oraz siły ludzkich mięśni. W przypadku takiej produkcji jesteśmy w stanie uformować i wytworzyć w zasadzie każdy kształt i wymiar wyrobu. Nie bez powodu to właśnie w kraśnickich cegielniach powstały w przeszłości największe na świecie ręcznie formowane cegły ceramiczne ważące po kilkadziesiąt kilogramów każda.

EA: Jak przedstawia się system dystrybucji tradycyjnej ceramiki budowlanej na Lubelszczyźnie?

AR: Każdy z producentów tworzy własny system dystrybucji. Opiera się on na sięgającej częstokroć kilkudziesięciu lat tradycji danej cegielni, licznym gronu użytkowników oraz wykonawców stosujących jej wyroby. Jego elementem jest także – co jest znakiem dzisiejszych czasów – Internet, który użytkownicy traktują jako źródle reklamy i wiedzy. Nie bez znaczenia jest także dobrze znany w Polsce system reklamy szeptanej. W przypadku małych producentów wytwarzających bardzo dobre jakościowo wyroby jest to jedno z istotniejszych źródeł pozyskiwania nowych klientów. Bądź co bądź dla przeciętnego Polaka nikt nie jest takim autorytetem, jak dobry znajomy, zaufany sąsiad czy bliski członek rodziny.

EA: Jeżeli będę chciała kupić wyroby z ceramiki tradycyjnej, to znajdę je w jakimś markecie albo składzie budowlanym?

AR: Oficjalne sieci składów budowlanych i pośredników w sprzedaży materiałów budowlanych oczywiście także mają swoje miejsce i znaczenie w dystrybucji cegieł ceramicznych. Rola współpracy z nimi w przypadku większości małych cegielni jednak zmalała i koncentruje się głównie na bardziej typowych wyrobach. Najwięksi z małych producentów posiadają własnych przedstawicieli handlowych oraz zawarte umowy handlowe z popularnymi sieciami sprzedaży detalicznej. Ich wyroby można zatem spotkać w popularnych marketach budowanych.

EA: W przypadku stosunkowo niewielkiego zapotrzebowania na materiał, na przykład do budowy grilla z piecem, istotne są koszty transportu. Jak inwestor może znaleźć najbliższą cegielnię należącą do Zrzeszenia?

AR: Wszystkie cegielnie należące do Zrzeszenia znajdują się na naszej stronie internetowej www.cerbud.org.pl. Dostępne są tam wszelkie informacje o danym zakładzie, włącznie z łatwym dostępem do jego domowej strony internetowej, informacje o jego lokalizacji, produkowanym asortymencie oraz wszystkie dane umożliwiające nawiązanie bezpośredniego kontaktu z danym zakładem.

Pełna treść wywiadu na stronie fachowiec.ihz.pl

Foto: Cegielnia Hoffmanowska, Ceradbud

Krajowe Zrzeszenie Producentów Materiałów Budowlanych CERBUD powstało w 2001 r. W pierwszym okresie istnienia należało do niego 34 cegielnie, pod koniec 2001 r. liczyło ich już 100, obecnie zaś 20.

Dynamiczna zmiana liczebności Zrzeszenie doskonale odzwierciedla to, co się stało z branżą w okresie transformacji gospodarczej. Na skutek wprowadzenia w życie niekorzystnych zmian prawnych, otwarcia polskiego rynku dla wielkich firm produkcyjnych zza granicy i napływu nowych technologii budowlanych ponad 60% działających na początku XXI w. cegielni zamknęło swoją działalność. W liczbach bezwzględnych to 200 zakładów, które zatrudniało co najmniej 5 tys. osób. Aktualnie produkcję tradycyjnej ceramiki budowlanej kontynuuje około 50 cegielni.